از صنایع دستی قدیمی که قدمت زیادی دارد می توان به هنر قلم زنی اشاره کرد.هنر قلم زنی در دسته فلز کاری است که در واقع هنر تزیین و کندن نقش روی شی فلزی مثل طلا،نقره ،مس است.قلم زنی یک هنر ارزشمند است که جایگاه ویژه بین ایرانیان دارد.براساس شوق و ذوق هنرمندان اصیل ایرانی که متاثرازعقیده،سنن و آداب رسوم و همچنین الهام گرفته از نقوش طبیعت است روی شی فلز طراحی شده و باتوجه به تحولات که پشت سرگذاشته به نسل بعدی منتقل می شود.
ما در این مقاله به بررسی:
تاریچه قلم زنی
قلم زنی چیست؟
سبک‌های قلم زنی
وسایل اصلی قلم زنی
شکلات خوری قلم زنی
تاریچه قلم زنی
هنر قلم زنی درایران به پیش از میلاد بر می گردد که ما در این قسمت می خواهیم یک گذری به تاریچه هنر قلم زنی در ایران داشته باشیم.
قلم زنی در دوره مادها
هنر قلم زنی در ایران که به سده هفتم بر می گردد در شمال ایران شروع شد.اشیایی که از آذربایجان مانده است مربوط به آن زمان است که بر روی وسایل تزیینی، طلا، نقره انجام می گرفت.
قلم زنی در دوره هخامنشی
در زمان هخامنشی هنر فلز کاری جایگاه خوبی داشت و آثاری خوبی می ساختند ولی متاسفانه با حمله اسکندر خیلی از این آثار از بین رفت و فقط از دوره هخامنشی دوتا لوح سیمین به جا ماده است.
قلم زنی در دوره سلوکی
در زمان سلوکی هنر قلم زنی در شهرهایی به اسم مرو ،نسا انجام می شد که تحت تاثیر هنر یونانی قرار گرفته بود.
قلم زنی در دوره اشکانی
در زمان اشکانی فلز کاری بسیار پیشرفت کرد که می توان از جمله کارهای آن ها در هنر قلم زنی به زیورآلات مرصع با سنگ اشاره کرد.به دلیل حمله اسکندر خیلی از این آثار از بین رفته است.
قلمزنی در دوره ساسانی
در دوره ساسانی تجارت ایران بین یونان روم پیشرفت کرد و به همین دلیل این هنر به سه روش:1-چکشکاری روی ورق سرد،ریختگی و ساخت ظروف آستردار از جنس ورق،تراش به وسیله چرخ انجام شد.
قلمزنی در دوره اسلامی
اعراب ها هنر قلم زنی را بلد نبودن به همین دلیل به تقلید از ایرانیان در زمان ساسانیان یاد گرفتن.بعدها با گرایش ایرانیان به مذهب کم کم نقوش ایرانی و اساطیری روی فلز ها جای خود را به آیات و احادیث داد.
قلمزنی در دوره سلجوقی
در زمان سلجوقی مشبک کاری روی فلز بسیار زیاد شد و همچنین قلم زنی در قرن پنجم و ششم قمری در خراسان و ماورالنهر رواج پیدا کرد هنر فلزکاری در زمان سلجوقی از شرق شروع شد و در غرب گسترش پیدا کرد.
قلمزنی در دوره مغول و تیموری
زمانی که سوریه تصرف شد هنر قلم زنی مورد توجه و حمایت ایلخان قرارگرفت و شهرهایی حلب، دیار بكر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم برای این هنر شدن.
قلمزنی در دوره صفوی
هنر قلم زنی در زمان صفوی بسیار مورد توجه بود نقش های ظریف جای نقش های درشت را گرفت و همچنین از فلزات مختلف برای درست کردن اشیای طلاکوب استفاده می کردند.
قلمزنی در دوره قاجار
در زمان قاجار به دلیل بی اهمیت بودن حکام قاجار به قلم زنی این هنر ضعیف شد و فقط برای ساخت جعبه های قلم زنی با نگارش خطوط خوش نویسی و طلاکوب وجود داشت.
قلمزنی در دوره معاصر
در سال های اخیر هنر قلم زنی دوباره مورد توجه قرار گرفته است و همچنین نوآوری های جدید نیز روی آن تاثیر گذاشته این هنر از آثار ارزشمند فرهنگی و گردشگری است که تمام سال ها گردشگران از آن استقبال می کنند.
ست گلدان و شکلات خوری
قلم زنی چیست؟
قلم زنی به معنی کندن و تزیین نقش ها روی اشیای فلزی را می گویند.همانطور که در بالا به آن اشاره کردیم در مس،طلا،نقر،برنج برای زیباتر کردن این اشیا با استفاده از چکش از قلم زنی استفاده می کردند.اگر بخواهند قلم زنی انجام بدهند داخل ظرف و سینی را پر از قیر و گچ می کنند زیرا اینکار باعث می شود که قلم کمتر صدا بدهد و جلوی سوراخ شدن ظرف در موقع کار بگیرد.بعد از آن نوبت به رسم نقش روی ظرف می رسد قلم مناسب را بر میدارند و ضربات چکش را انتهای قلم می کوبند این کار موجب می شود که نقش ها به وسیله ضربات شکل بگیرد.
قلم ها متفاوت هستند اما مرسوم ترین آن ها قلم سایه و قلم نیم بر است.بعد از اینکه نقش ایجاد شد قیر را جدا کرده بر روی شیارهای گرده زغال ریخته می شود و باید روی ظرف را با روغن جلا پوشانده شود تا نقوش قلم زنی دیده شود.از هنرمندان قلم زنی می توان به محمد مهدی باباخانی که طرح آن در ورودی در سوئیس سازمان جهانی مالکیت فردی اشاره کرد.از دیگر اساتید این هنر می توان از تقی پیشتون ملقب به خیام نام برد.این هنرمند اشعار خیام را روی سینی می نوشت که علی ظریفی هم از شاگردان ایشان بودند.
سبک‌های قلم زنی
از سبک های اصلی قلم زنی می توان به سبک شیراز،اصفهان،تبریز اشاره کرد که در این قسمت به توضیحات راجب این سبک ها می پردازیم.
قلم زنی شیراز
سبک شیرازی دو روش دارد :روش اول ریز قلم است که روی مس و برنج که از زمان صفویه و زندیه بود استفاده می شود.و سبک دوم برجسته است که در زمان قاجار انجام می شد این د روش در سبک های قلم زنی شیراز به کار گرفته می شود.
قلم زنی اصفهان
سبک اصفهانی خودش از دوتا سبک به اسم قلم زنی ریز و قلم زنی برجسته است که در زمان حال از این سبک ها در اصفهان استفاده می شود.قلم زنی برجسته حالت سه بعدی به شی می دهد و بیشتر برای ضریح امام ها به کار برده می شود.
قلم زنی تبریز
سبک تبریز قلم زنی و حرکت و فشار مچ دست باعث می شود که معروف باشد در واقع در تبریز از چکش استفادهخ نمی کنند.
قندان قلم زنی
وسایل اصلی قلم زنی
وسایل قلم زنی دودسته دارند اصلی و جانبی که ما در این قسمت ابزار اصلی قلم زنی را برای شما شرح می دهیم.
چکش قلم زنی
چکش قلم زنی سه قسمت مخروطی شکل،رابط فلزی،دسته چوبی دارد.قلم زن در زمان کار به انتهای آن ضربه می زند و قلم به حرکت در می آورد یک سمت آن نوکش تیز است و سمت دیگر مربع و دایره ای است.هر چقدر که چکش وزنش کمتر باشد بهتر است.
کنده
قسمتی از تنه ی درخت که برای قلمزنی شی را روی آن می کذاریم بهتر است مناسب با قد خود تنظیم کنید.
تسمه
برای اینکه شی روی کنده به خوبی قرار بگیرد باید از تسمه که مثل کمربند است و جنس آن چرم یا پلاستیک است استفاده کرد.
قلم
قلم که یک میله فولادی است که ضخامت آن 15 سانتی متر است که استاد قلمزن آن را می سازد.قلم باعث می شود که نقشی را که می خواهدی روی شی بکشید به راحتی انجام شود.طول و ضخامت قلم قابل تغییر است و همچنین نوک آن بافت و شکل خاصی دارد.قلم ها به سه روش منبت کاری،قلم ریزه کاری،مشبک کاری تقسیم می شوند.