شطرنج یکی از بازی‌های دو نفره است که در سراسر جهان محبوبیت بسیاری دارد. تاریخچه بازی شطرنج به گذشته‌های دور برمی‌گردد. بازی شطرنج به دلیل پیچیدگی و استراتژیک بودن، از قدیم الایام به یکی از محبوب‌ترین بازی‌های رومیزی تبدیل شده است و هنوز هم بسیاری از علاقه‌مندان به بازی‌های فکری، این بازی را به عنوان یکی از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین بازی‌های استراتژیک می‌شناسند.
آشنایی کامل با تاریخچه بازی شطرنج
شطرنج برای اولین بار در هند باستان و شرق مدیترانه در قرن ششم میلادی به وجود آمده است. این بازی به سرعت در سراسر دنیا شناخته شد و در قرون وسطی به شدت محبوب شد. در این دوره، شطرنج به عنوان یکی از بازی‌های مفید برای تقویت تفکر، استراتژی و تمرکز، شناخته شد. طبق شواهد و داستان‌هایی که از نسل قدیم به ما منتقل شده حاکم امپراتوری گوپتا هندوستان از دانشمندان و درباریان خود خواسته است که یک بازی را ابداع کنند تا فرزندانش بتوانند از طریق انجام آن بازی آموزش‌های جنگ آوری را یاد بگیرند. دانشمندان بازی به نام Chatarunga را ابداع کردند که به معنی چهاربخش بوده است. منظور از این چهار بخش سواره نظام، ارابه، فیل و پیاده نظام می‌باشد که در بازی شطرنج حال حاضر به آنها مهره‌های رخ، اسب، فیل و سرباز می‌گویند.
تاریخچه شطرنج در ایران
شطرنج که به زبان ایرانیان باستان، چطرنگ نام داشت، در دوره ساسانیان وارد ایران شد و بعد از حمله اعراب نام این بازی به شطرنج(به دلیل نداشتن حرف گ و چ در الفبای عرب) تغییر پیدا کرد. در دوران قاجار، بازی شطرنج یکی از حرفه‌های پرطرفدار بوده و بسیاری از مردم از این بازی کسب درآمد می‌کردند. در دهه پنجاه، با اعتقاد به اینکه بازی شطرنج نقش مهمی در تقویت ذهن و تمرین حافظه دارد، این بازی به عنوان یکی از رشته‌های ورزشی در ایران معرفی شد و امروزه هم در ایران مسابقات شطرنج برگزار می‌شود و بازیکنان بسیاری نیز در سطح جهانی در این رشته موفق شده‌اند.
در کارنامه اردشیر بابکان اسم بازی شطرنج به طور کاملا واضح ذکر شده است:" اردشیر به فر خدای در چوگان، سواری، چترنگ و شکار برتری یافت." براساس این سند، برخی از افراد اعتقاد دارند که ایرانیان مخترع بازی شطرنج هستند.
آشنایی ایرانیان با شطرنج به نقل از فردوسی
فردوسی، شاعر بزرگ ایرانی در کتاب شاهنامه خود، به بازی شطرنج اشاره کرده است. او بازی شطرنج را به عنوان یک بازی برای هوشمندان و دانشمندان توصیف کرده و از آن به عنوان یکی از مهم‌ترین رخداد‌های تاریخ ایران یاد کرده است. فردوسی در شاهنامه، بازی شطرنج را در قرن پنجم هجری به تصویر کشیده است. او از بازی شطرنج به عنوان یکی از بازی‌های مهم و جذاب در ایران سخن گفته و به بازی شطرنج به عنوان یکی از علوم مورد نیاز برای داشتن قدرت و توانایی در هر جامعه اشاره کرده است.
یکی از جالب ترین داستان‌های تاریخی شاهنامه، داستان فرستادن تخته شطرنج به ایران و رمزگشایی آن توسط بزرگمهر است. در این داستان، به دستور حکمران هند یک فرستاده به دربار خسرو انوشیروان می‌رود و پیشکش‌هایی گرانبها به شاهنشاه ایران تقدیم می‌کند. همراه با این پیشکش‌ها، یک تخته شطرنج و مُهره‌هایی سفید و سیاه بود که از عاج و چوب ساج ساخته شده بودند. شاه پس از چندي نگريستن به آن، از فرستاده حکمران هند درباره‌ي تخته‌ي شطرنج و مُهره‌هاي آن پرسش‌هايي كرد. سپس يك هفته زمان خواست تا راز اين بازي را بگشايد و به او گفت كه روز هشتم براي گرفتن پاسخ خود به دربار بيايد.
آنگاه انوشیروان دانایان دربار را فراخواند و تخته شطرنج را در میان گذاشت و درباره شیوه چیدن مُهره‌ها با آنها به رایزنی پرداخت. اما هیچ‌کدام نتوانستند راز این بازی را بیابند. سرانجام پس از گذشت چند روز، همه با چهره‌هایی گرفته دربار را ترک کردند. هنگامی که بزرگمهر به دربار آمد و شاه را گرفته و تلخ‌کام دید، از او پرسید که چه دشواری پدید آمده است؟ انوشیروان داستان فرستاده حکمران هند را به او گفت. بزرگمهر پاسخ داد که راز این بازی را خواهد گشود:
به کسرا چنین گفت کای پادشاه ** جهاندار و بیدار و فرمانروا
من این نغز بازی به‌جای آورم ** خرد را بدین رهنمای آورم
تنها یک روز و یک شب پس از آن، بزرگمهر خردمند به راز بازی شطرنج پی بُرد. سپس از شاه درخواست که فرستاده هند را نزد خویش بخواند تا راه و رسم بازی را ببیند. بزرگمهر در برابر فرستاده هند، همه مُهره‌های شطرنج و جایگاه هریک را بازگفت. انوشیروان از دانایی و خرد بزرگمهر چنان شادمان شد که جامی پُر از گوهر شاه وار و اسبی با زین و برگ به او داد و وزیر دانشمند خود را آفرین‌ها گفت. درحالی‌که فرستاده شاه هند، سخت شگفت زده شده بود:
غمی شد فرستاده‌ی هند سخت ** بماند اندر آن کار هشیار بخت
شگفت اندر آن مرد جادو بماند ** دلش را به اندیشه اندر نشاند
که این تخت شطرنج هرگز ندید ** نه از کاردانان هندی شنید
چگونه فراز آمدش رای این؟ ** به گیتی نگیرد کسی جای این
تاریخچه شطرنج در اروپا
این بازی به واسطه پیروزی مسلمانان در جنگ با رم شرقی به اروپا وارد شد و مختص شاهزادگان و طبقه اشراف بود. طبقه اشراف این بازی را راهی برای نشان دادن هوش و تفکر استراتژیک خود می‌دانستند. این بازی به سرعت در میان اشراف و طبقات بالا، که آن را راهی برای نشان دادن هوش و مهارت های تفکر استراتژیک خود می دیدند، محبوبیت پیدا کرد. در قرن پانزدهم، شطرنج به یک سرگرمی رایج در سراسر اروپا تبدیل شد. در دادگاه‌ها و قلعه‌ها بازی می‌شد و قوانین و استراتژی‌های آن توسط دانشمندان و بازیکنان به طور یکسان اصلاح و تدوین شد. قوانین مدرن شطرنج از جمله معرفی ملکه به عنوان قوی‌ترین مهره بازی ،تا حد زیادی در این دوره ایجاد شد.
در قرن‌های بعد، شطرنج به تکامل و گسترش در سراسر اروپا ادامه داد و در قرن نوزدهم، این بازی به یک سرگرمی محبوب در میان طبقات متوسط و کارگر تبدیل شد. باشگاه‌ها و مسابقات شطرنج در سرتاسر قاره به وجود آمدند و بازیکنان مناطق مختلف شروع به توسعه سبک‌ها و عملکردهای منحصر به فرد خود در این بازی کردند. امروزه هم همچنان، شطرنج به عنوان یک سرگرمی و ورزش پررقابت و محبوب در سراسر اروپا و جهان باقی مانده است. این بازی الهام‌بخش کتاب‌ها، فیلم‌ها و آثار هنری بی‌شماری است و تاریخ غنی و اهمیت فرهنگی آن همچنان بازیکنان و علاقه‌مندان در هر سنی را مجذوب خود می‌کند.
تاریخچه مسابقات شطرنج جهان
اولین قهرمانی رسمی شطرنج جهان در سال 1886 برگزار شد، زمانی که ویلهلم اشتاینیتز با شکست یوهانس زوکرتورت به اولین قهرمان بلامنازع شطرنج جهان تبدیل شد. از آن زمان، مسابقات به طور منظم و با چند وقفه به دلیل جنگ جهانی اول و دوم برگزار می‌شد. در سالهای اولیه قهرمانی، مسابقات معمولاً بین قهرمان فعلی و یک رقیب که حق رقابت را از طریق یک سری مسابقات مقدماتی یا تورنمنت به دست آورده بود برگزار می‌شد. با این حال، در اواسط قرن بیستم، این روش مسابقه به گونه‌ای تکامل یافت که شامل مسابقاتی به سبک مسابقات با چند بازیکن بود.
اولین تورنمنت به روش رقابت های دوره ای در سال 1948 برگزار شد و میخائیل بوتوینیک به عنوان برنده ظاهر شد و قهرمان بعدی جهان شد. از آن نقطه به بعد، این فرمت، با تکرارهای مختلف مسابقات حذفی، مسابقات دور رفت و برگشت، و مسابقات سبک مسابقه برای تعیین قهرمان جهان به تکامل خود ادامه داد.
برخی از مسابقات مهم شطرنج جهان عبارتند از:
- مسابقه 1972 بین بوریس اسپاسکی و بابی فیشر که به طور گسترده به عنوان نبرد جنگ سرد بین اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده دیده می شد.
- جدایی در مسابقات قهرمانی جهان در سال 1993، زمانی که گری کاسپاروف و نایجل شورت از هیئت حاکمه رسمی جدا شدند تا گروه خود را تشکیل دهند و یک مسابقه جداگانه برای عنوان قهرمانی انجام دهند.
- تورنمنت حذفی فیده 2000، که ویشواناتان آناند پس از شکست دادن الکسی شیروف در فینال به عنوان برنده ظاهر شد.
- دوران سلطنت مگنوس کارلسن که در سال های اخیر بر صحنه قهرمانی جهان مسلط بوده و در سال های 2013، 2014، 2016، 2018 و 2021 این عنوان را کسب کرده است.
- تورنمنت 1927 نیویورک که به طور گسترده به عنوان قوی‌ترین تورنمنت شطرنج تا آن زمان در تاریخ شناخته می شد. در آن بازیکنانی مانند خوزه کاپابلانکا، الکساندر آلخین و امانوئل لاسکر حضور داشتند و کاپابلانکا برنده شد.
- تورنمنت بین منطقه ای 1958 در پورتوروز، یوگسلاوی که توسط بابی فیشر قهرمان شد و ظهور او را به عنوان یک مدعی جدی برای قهرمانی جهان نشان داد.
- مسابقات کاندیداهای 1975 که توسط آناتولی کارپوف پس از شکست بابی فیشر به دلیل اختلاف بر سر شرایط بازی، قهرمان شد.
- مسابقات حذفی فیده 1999 که توسط الکساندر خلیفمن قهرمان شد و یکی از بزرگترین ناراحتی های تاریخ مسابقات قهرمانی جهان به حساب می آید.
- مسابقات شطرنج کلاسیک لندن در سال های 2012 و 2013 که اولین تورنمنت‌هایی بودند که با استفاده از "قوانین صوفیه" برگزار شدند، که تساوی را با توافق ممنوع می کند و بازیکنان را ملزم به ادامه تا رسیدن به نتیجه قاطع می کند.
به طور کلی، تاریخ مسابقات جهانی شطرنج بسیار غنی و پیچیده است و داستان‌ها و شخصیت‌های جالب زیادی در آن دخیل هستند. بازیکنان قدیمی استاینیتز و زوکرتورت تا بازیکنان مسلط امروزی مانند کارلسن، نقشی اساسی در شکل‌گیری بازی شطرنج و محبوبیت بین میلیون‌ها طرفدار در سراسر جهان داشته‌اند.